De eerste drie maanden van 2020 hebben we benut om het boek ‘De Heerser’ van Niccolo Machiavelli te lezen. In verband met de tijdelijke sluiting van het Studiecentrum zijn we niet voor bespreking bij elkaar gekomen, maar hebben we onze meningen schriftelijk met elkaar gedeeld.
Niccolo Machiavelli (1469-1527) schrijft het boek ‘Il Principe’ (De Heerser) in of kort na 1513. Het wordt pas na zijn overlijden gepubliceerd. Het boek is opgedragen aan Lorenzo II de’ Medici (1492-1519). Machiavelli beschrijft wat een vorst moet doen om de macht te krijgen en te behouden en hij hecht daarbij veel belang aan oorlogsvoering. Boeiend is dat de auteur zijn betoog onderbouwt met tal van voorbeelden uit het verre of nabije verleden. Het belang van de vorst valt min of meer samen met het belang van de staat. Geen nieuwe gedachte en ook later voor veel heersers vanzelfsprekend. Was het niet Lodewijk XIV die anderhalve eeuw later kon zeggen: “L’état c’est moi”? Het grote eigentijdse voorbeeld voor Machiavelli is Cesare Borgia (1475-1507), een wrede maar efficiënte heerser. Machiavelli heeft Cesare Borgia persoonlijk ontmoet en dat heeft veel indruk op hem gemaakt. Achteraf kunnen we ons afvragen of Cesare wel zo’n goed voorbeeld was. Nadat paus Alexander VI, de vader van Cesare, in 1503 overlijdt, is het met de macht van zijn zoon snel gedaan.
We vonden ‘De heerser’ een bijzonder leesbaar en helder geschreven werk. Machiavelli is heel consequent in zijn denken. Voor het verkrijgen en bewaren van de macht geldt dat het doel de middelen heiligt. De opzet van het boek lijkt op dat van een ouderwets leerboek voor managers, verkopers of bestuurskundigen. Machiavelli heeft door het boek bij het grote publiek een slechte reputatie gekregen, maar hij is zelf niet kwaadaardig te noemen. Zo schrijft hij dat een heerser moet vermijden gehaat of veracht te zijn. Anderzijds is een vorst die zijn staat wil behouden heel vaak gedwongen kwaad te doen en hij mag ook schijnheilig zijn. Verder adviseert Machiavelli om een veroverde stad meteen maar te verwoesten ter wille van de consolidatie. Het belang van de vorst staat voorop, hij moet de macht behouden en daarvoor zijn wapens belangrijk. Hij meent zelfs dat als er goede wapenen zijn, er automatisch ook goede wetten zijn.
Het uitgangspunt van de adviezen van Machiavelli is de doelmatigheid. De christelijke moraal speelt geen enkele rol. Toch mogen we het boek niet immoreel noemen. Er is wel een moraal maar die is bij Machiavelli sociaal gericht en niet individueel. In dit opzicht volgt hij de traditionele ethiek van de Griekse polis zoals Aristoteles die al beschreef. Een vraag die hierbij opkomt is waar de loyaliteit van Machiavelli zou liggen als hij nu nog zou leven. Heel anders – en wel in de christelijke traditie – is de ethiek in het contemporaine boek de ‘Institutio’ dat Erasmus schreef voor de jeugdige Karel V.
Velen van ons hebben ook het essay ‘The originality of Machiavelli’ van Isaiah Berlin gelezen. Deze tekst is zeer verhelderend voor een goed begrip over de achtergrond en betekenis van het boek van Machiavelli. Actueel en interessant was een tekst van Tinneke Beeckman in Trouw (16-04-2020). Zij laat zich door Machiavelli inspireren bij haar gedachten over de huidige corona-crisis. Ze schrijft dat volgens Machiavelli en crisis een geschikt moment is om betere wetten en regels op te stellen en gebruik te maken van virtu. “Maar als we geloven in eigen handelen, is een crisis een enorme kans om zaken te verbeteren. En: een crisis doet burgers ook verlangen naar ander leiderschap. En leren burgers beter waartoe ze zelf in staat zijn. We blijken in staat te zijn onze levensstijl snel te veranderen en creatief oplossingen te verzinnen voor zaken die we missen.”
Het boek ‘De heerser’ is met name interessant voor de lezer die de voorbeelden van Machiavelli probeert aan te vullen met gebeurtenissen uit zijn/ haar eigen tijd. Welke heersers of politici zouden bij Machiavelli nu in de smaak zijn gevallen? Welke van zijn aanbevelingen hebben zij (nog) niet toegepast? Zijn ze misschien niet voldoende doortastend of oorlogszuchtig? Zouden we in een betere wereld leven als de aanbevelingen van Machiavelli wel worden toegepast? Wat zou Machiavelli hebben gedacht van een organisatie als de Verenigde Naties?
Het volgende boek is ‘Politicide’ van Luuk van Middelaar. We proberen het boek medio juli gelezen te hebben. Het is nog niet bekend of het OU-studiecentrum in Utrecht dan al heropend is. Zo niet, dan mailen we elkaar weer onze bevindingen.
Inlichtingen: Willem van Maren, maren008@planet.nl.